W praktyce lekarskiej zdarzają się sytuacje, gdy pacjent nie jest w stanie samodzielnie podjąć decyzji dotyczącej zgody na zabieg operacyjny lub konkretną metodę leczenia lub diagnostyki – dotyczy to dzieci, osób ubezwłasnowolnionych czy niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody. W takich przypadkach odpowiedzialność spada na przedstawiciela ustawowego albo, jeśli go nie ma, na sąd opiekuńczy. Lekarz nie może więc przystąpić do operacji, nawet ratującej zdrowie, bez wcześniejszego uzyskania wymaganej zgody.

Lekarz ma prawo wykonać zabieg operacyjny u pacjenta małoletniego, ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody, ale musi wcześniej uzyskać zgodę jego przedstawiciela ustawowego, a w razie jego braku – zezwolenie sądu opiekuńczego.

Zgoda sądu opiekuńczego jest konieczna także wtedy, gdy przedstawiciel ustawowy sprzeciwia się operacji lub metodzie leczenia czy diagnostyki o podwyższonym ryzyku, a są one niezbędne, aby zapobiec utracie życia, ciężkiemu uszkodzeniu ciała lub ciężkiemu rozstrojowi zdrowia pacjenta.

W sytuacji, gdy niezbędna jest zgoda sądu opiekuńczego na leczenie, lekarz lub placówka medyczna musi formalnie wystąpić z odpowiednim wnioskiem. Trafia on do sądu rodzinnego, który w tym zakresie pełni funkcję sądu opiekuńczego i podejmuje decyzję w imieniu pacjenta. W praktyce oznacza to, że lekarz nie kieruje sprawy do dowolnego sądu, ani do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania pacjenta czy jego przedstawiciela ustawowego.

Właściwy jest sąd rejonowy – wydział rodzinny i nieletnich – obejmujący swoją właściwością teren, na którym znajduje się placówka medyczna, w której ma być przeprowadzony zabieg lub zastosowana metoda leczenia bądź diagnostyki. To istotne ułatwienie, bo pozwala działać sprawnie – wniosek nie „krąży” między sądami, tylko trafia tam, gdzie zgodnie z przepisami powinien być rozpatrzony.

Prawo przewiduje wyjątek od zasady uzyskiwania zgody przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego. Jeżeli stan zdrowia pacjenta wymaga natychmiastowej interwencji, a zwłoka związana z procedurą uzyskania zgody narażałaby go na utratę życia, ciężkie uszkodzenie ciała albo poważny rozstrój zdrowia, lekarz może działać samodzielnie. Oznacza to możliwość wykonania zabiegu operacyjnego lub czynności stwarzających podwyższone ryzyko bez formalnej zgody.

Aby decyzja miała solidne podstawy, ustawodawca nakłada na lekarza obowiązek, by – jeśli tylko warunki na to pozwalają – zasięgnął opinii drugiego lekarza, najlepiej tej samej specjalności. Dzięki temu potwierdza zasadność podjętych działań i zabezpiecza się przed ewentualnymi zarzutami.

Po przeprowadzeniu procedury lekarz nie może jednak pozostać bierny. Ma obowiązek niezwłocznie poinformować przedstawiciela ustawowego pacjenta, jego opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy o podjętych czynnościach i przyczynach takiej decyzji. W praktyce stanowi to dokumentację, że interwencja była uzasadniona i podjęta wyłącznie w celu ratowania życia lub zdrowia pacjenta.

Nie wszystkie sytuacje związane z leczeniem dzieci są wprost opisane w przepisach. Może się zdarzyć, że rodzic uprawniony do podejmowania decyzji w imieniu dziecka poniżej 16. roku życia nie wyraża zgody na czynność medyczną, która wprawdzie nie ratuje życia, ale jest konieczna dla poprawy komfortu zdrowotnego lub prawidłowego rozwoju dziecka.

Przykładem może być postępowanie dowodowe w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa. Sąd Najwyższy w wyroku z 18 czerwca 1969 r. (sygn. I CR 128/69) wskazał, że jeśli matka sprzeciwia się pobraniu próbki krwi od dziecka na potrzeby badań, sam sprzeciw nie stanowi wystarczającej podstawy do pominięcia tego dowodu. Oznacza to, że sam fakt odmowy jednego z rodziców nie przesądza sprawy.

W takiej sytuacji inicjatywę może przejąć drugi rodzic, który nie został pozbawiony władzy rodzicielskiej. Ojciec, w przypadku rozbieżności stanowisk, ma prawo zwrócić się do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wydanie odpowiedniego zarządzenia. Dopiero jeśli taki wniosek nie zostanie złożony albo sąd go nie uwzględni, można mówić o ostatecznej przeszkodzie w przeprowadzeniu badania.

To pokazuje, że sąd opiekuńczy ma realną możliwość ingerencji w proces leczenia lub diagnostyki dziecka i może rozstrzygać spory między rodzicami, gdy brak zgody jednego z nich mógłby utrudniać dostęp do niezbędnych czynności medycznych.